Edward Stachura

Edward Jerzy Stachura,pseudonim„Sted”(ur.18 sierpnia 1937 w Charvieu,zm.24 lipca 1979 w Warszawie)polski poeta,prozaik,pieśniarz i tłumacz,laureat Nagrody Fundacji im.Kościelskich(1972 r.)do 1948 r.mieszkał we Francji.

Życiorys

Lata dziecięce,młodość,studia

Urodził się w rodzinie polskich emigrantów w Charvieu(jako miejsce urodzenia podawał również Pont-de-Cheruy i Reveil),w departamencie Isère,w regionie Rodan-Alpy(wschodnia Francja).Był drugim dzieckiem Stanisława i Jadwigi Stachurów.Na chrzcie otrzymał imiona Jerzy Edward(zmiany na Edward Jerzy dokonał dopiero w Polsce).Rodzice Stachury wyjechali do Francji w poszukiwaniu pracy.Kraj ten bowiem potrzebował siły roboczej po stratach z I wojny światowej.Mieszkali tam 26 lat,w tym 6 pierwszych tułając się po kraju w poszukiwaniu zatrudnienia.Stachura od najmłodszych lat wykazywał talent do rysunku.Matka wspomina,że jeszcze podczas pobytu we Francji,dziewięcioletni Edzio,wraz z kolegą wymalowali ściany niedalekiej kafejki,wprawiając w zachwyt stałych bywalców.Wspomnienia z dzieciństwa zawarte są w opowiadaniu"Jak mi było na Mazurach".Języka polskiego Stachura nauczył się we Francji,w polskiej szkole,do której uczęszczał w czwartki(dzień wolny od nauki).Rodzina wróciła do Polski w listopadzie 1948 r.Początkowo chcieli osiąść w Gliwicach,lecz zmienili plany i ostatecznie zamieszkali w Łazieńcu,niedaleko Aleksandrowa Kujawskiego.Tam po rodzicach matka odziedziczyła dom i kawałek ziemi.Dzieciństwo spędzone we Francji i nauka francuskiego miały spory wpływ na styl języka przyszłego poety.11-letni Stachura rozpoczął naukę w Szkole Podstawowej nr 2 w Aleksandrowie Kujawskim.Uczniem był raczej przeciętnym.Na początku miał problemy z językiem polskim,lecz zaległości nadrobił.Szkołę podstawową ukończył w 1952 r. i rozpoczął naukę w Liceum Ogólnokształcącym im.Stanisława Staszica w Ciechocinku,do którego uczęszczał do 1955 r.Do oddalonego od rodzinnego domu Ciechocinka początkowo dojeżdżał pociągiem,a jego ulubionym zajęciem było wyskakiwanie z pociągu,by skrócić sobie drogę do domu.Stachura zaczął pisać w wieku 17 lat.Uzasadnienie Stachury,dlaczego zaczął pisać(w ten sposób wypowiada się bowiem bohater jego powieści pt."Fabula Rasa"):„Był w liceum jeden piszący wiersze chłopak,z którego wielu kolegów drwiło(…),więc wziąłem się za pisanie wierszy,żeby przejąć na siebie połowę drwin i w ten sposób ulżyć mu w niedoli”.Już w liceum planował podjęcie studiów z elektroniki,jednak rozbudzone przez Janusza Żernickiego(tego samego,którego Sted ratował z poetyckiej opresji)zainteresowania artystyczne zaowocowały zmianą planów życiowych.Odbiło się to na jego wynikach w nauce.Zatargi z nauczycielami zmusiły Stachurę do ukończenia liceum już nie w Ciechocinku,lecz w Gdyni.Stachura był skonfliktowany z ojcem,przez co często uciekał z domu.Nocował u mieszkającej w pobliżu ciotki.Dość szybko przez rodzinę uznany został za odmieńca,zwłaszcza po zmianie planów dotyczących studiów i kariery zawodowej.Konflikt z ojcem miał wpływ na formowanie się osobowości poety.Za prasowy debiut Stachury uznaje się druk dwóch wierszy("Metamorfoza" i "Odnalazły się marzenia")w gdańskim dwutygodniku„Uwaga”(rok 1956).Występuje on jako członek grupy„Kontrasty”,do której wciągnął go Mietek Czychowski,nieformalny przywódca gdańskiej cyganerii.W Gdyni mieszkał Stachura w internacie.Maturę zdał w Szkole Ogólnokształcącej Stopnia Podstawowego i Licealnego.Co ciekawe na świadectwie dojrzałości oceny bardzo dobre Stachura miał z przedmiotów ścisłych,natomiast z języka polskiego jedynie dostateczny.Nie został dopuszczony do egzaminów wstępnych do Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Gdańsku-Sopocie z powodu niesystematyczności.Stracony rok zamierzał spożytkować dużo pisząc i malując.Nie udało mu się jednak zrealizować tych zamierzeń,gdyż wrócił do Aleksandrowa,gdzie musiał ciężko pracować na utrzymanie.Zatrudnił się w spółdzielni ogrodniczej,gdzie zbijał skrzynki oraz pracował w domu nosząc wodę i chodząc do lasu po drewno.Jego konflikt z ojcem ciągle trwał.W 1956 r.jako„wolny słuchacz”uczestniczył w zajęciach na Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.Stachura podjął studia w roku akademickim 1957/58 na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim.Nie wiadomo,co przesądziło o wyborze tej uczelni,być może późny termin egzaminu wstępnego na romanistykę.Na studia został przyjęty i otrzymał indeks Wydziału Nauk Humanistycznych.Źle mu się wiodło,nie otrzymał miejsca w akademiku ani stypendium.Zdarzało mu się spać na dworcu i żebrać o pieniądze.Miejsce w domu studenckim otrzymał legalnie dopiero po dwóch miesiącach starań.Mieszkał w sali zbiorowej z łóżkami piętrowymi,lecz potrafił w tych ciężkich warunkach znaleźć czas na pisanie.Kilka swych wierszy wydrukował w dzienniku„Sztandaru Ludu”,organie Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Lublinie.Odbył również swój pierwszy wieczór autorski(niestety z niską frekwencją).Wsparcia wydawniczego poszukiwał również w Warszawie i Toruniu.Debiut literacki Stachury przypadł na okres małej stabilizacji.Twórcy literatury zareagowali na ten fakt stworzeniem„Orientacji Poetyckiej Hybrydy”.W tym momencie Stachura miał za sobą druk swoich wierszy w„Twórczości”.Książkowym debiutem Stachury nie był,jak mogłoby się wydawać,tomik poezji,lecz zbiór opowiadań"Jeden dzień".Po jego wydaniu autor złożył podanie o przyjęcie do Związku Literatów Polskich.„Dobry dzikus”tak zatytułował w„Odrze”recenzję„Jednego dnia”Jacek Łukasiewicz.Bohater jego prozy jawił się jako człowiek wyobcowany,widzący konflikt pomiędzy wolnością jednostki a ograniczeniami nakładanymi przez kulturę.Zaobserwować można było filozoficzne skłonności autora.5 kwietnia 1962 r.Stachura zawarł związek małżeński z Zytą Anną Bartkowską,studentką Uniwersytetu Warszawskiego,pisarką posługującą się pseudonimem Zyta Oryszyn.Temu okresowi życia Stachury nadal towarzyszyły trudności materialne.26 czerwca 1965 r.uzyskał dyplom magistra filologii romańskiej.Egzamin magisterski zdał z wynikiem dobrym.Równocześnie pracował nad poematem"Po ogrodzie niech hula szarańcza".Ważnym etapem literackiego życiorysu Stachury były pobyty na ziemi głogowskiej.W styczniu 1967 r.pisarz przyjechał do gminy Kotla.Zaprosił go tu przyjaciel Jan Czopik-Leżachowski.Kotlę odwiedzał wiele razy,najczęściej wraz z żoną Zytą(korespondencja z Wacławem Tkaczukiem i Bogusławem Żurakowskim z 1967 r.)O pobycie poety na ziemi głogowskiej w następnym roku świadczy pocztówka wysłana przez niego 25 marca 1968 r.z Głogowa do Ryszarda Milczewskiego-Bruno.Kilka miesięcy później Stachura napisał podanie do Komisji Ryczałtów Terenowych Związku Literatów Polskich,o następującej treści:„Uprzejmie proszę o przyznanie mi ryczałtu terenowego.Chciałbym wyjechać do województwa zielonogórskiego,gdzie zimą 1966/67 pracowałem jako robotnik leśny na zrębie(wieś Grochowice,nadleśnictwo Sława Śląska).Ukończyłem pisanie powieści pt."Cała jaskrawość".Zamierzam pisać kolejną prozę,której akcja toczyłaby się wokół tamtych leśnych,że tak powiem,spraw.W związku z tym chciałbym sprawdzić i uzupełnić posiadane notatki,a także zebrać dodatkowy materiał,a także przeprowadzić szereg rozmów z moimi byłymi towarzyszami pracy i tak dalej…”.We wspomnianych w liście Grochowicach poeta mieszkał(w domu nr 37)w okresie od początku stycznia do połowy lutego 1967 roku.Stachura ponownie przebywał w Kotli od końca września do początku listopada 1968 r.Dowodzi tego m.in.wysłana 26 września do Milczewskiego kartka pocztowa:„…Pisz na Kotla 196 pow.Głogów,woj.zielonogórskie.Sted”.W innym liście z Kotli do Mieczysława Czychowskiego datowanym na 10 października 1968 r.napisał:„…Jesteśmy z Zytą od dwóch tygodni u Czopików,to znaczy u Majki żony Czopika,bo Janek jest we Wrocławiu(...)Będziemy tu do końca października,więc w tym czasie możesz pisać na adres:E.S.Kotla 196,pow.Głogów,woj.zielonogórskie”.Pobyt w Kotli i okolicy dostarczył pisarzowi wielu obserwacji wykorzystanych później w powieści"Siekierezada"albo"Zima leśnych ludzi".Sporządzał notatki utrwalające materiał do przyszłej powieści zapisywał pomysły oraz fragmenty rozmów drwali,szkicował pierwsze wersje opisów i refleksji oraz planował kolejne czynności przygotowawcze.W 1969 r.został Laureatem Nagrody im.Stanisława Piętaka za tom poezji"Po ogrodzie niech hula szarańcza".Tłem powieści,która ukazała się w 1971 r.były okoliczne lasy i wsie:Grochowice i Kotla(kryją się one pod nazwami Bobrowice oraz Hopla).Prototypami licznych postaci byli tutejsi mieszkańcy i pracownicy leśni(m.in.Władysław Majdański i Michał Serediuk).Wokół ludzi i miejsc,które poeta uwiecznił w powieści"Siekierezada"albo"Zima leśnych ludzi"ogniskowała się idea„Stachuriad”,odbywających się w Grochowicach w latach 1983-1987,reaktywowanych w latach 90 i kontynuowanych obecnie.

Podróże

W czasie podróży stypendialnej(1969-1970)do Meksyku studiował literaturę na tamtejszym UNAM.Często podróżował; w 1966 r.Jugosławia,1971 r.Bliski Wschód(gł.Syria),1972 r.Norwegia,1973 r.Szwajcaria i Francja,drugi pobyt w Norwegii,1974 r.podróż do USA,Kanady i Meksyku.

Śmierć

Zmarł w swoim mieszkaniu w bloku przy ulicy Rębkowskiej w Warszawie.Parę miesięcy wcześniej 3 kwietnia 1979 r.prawdopodobnie próbował popełnić samobójstwo(rzucił się pod nadjeżdżający elektrowóz,w wyniku czego stracił cztery palce prawej dłoni).Po tym wypadku przez jakiś czas leczył się w szpitalu psychiatrycznym Szpital„Drewnica”w Ząbkach pod Warszawą z rozpoznaniem„zespół urojeniowo-omamowy”lub psychozy depresyjno-urojeniowej.Przez kilka miesięcy przed śmiercią pisał dziennik pt."Pogodzić się ze światem".20 lipca 1979 r.ponownie zgłosił się na leczenie do szpitala„Drewnica”.Na drugi dzień oddalił się bez wiedzy personelu.24 lipca 1979 r.po nadużyciu leków psychotropowych nieskutecznie próbował podciąć sobie nożem żyły,a następnie powiesił się na sznurze umocowanym do haka w suficie(według raportu milicyjnego śmierć nastąpiła przez zadzierzgnięcie).

Twórczość

Krytyka,wbrew samemu Stachurze,łączyła jego życie z twórczością.Pomiędzy wykreowanym bohaterem a realnym pisarzem stawiano znak równości.Dziś jego utwory są wykonywane m.in.przez grupę Stare Dobre Małżeństwo,Jacka Różańskiego(płyta do muzyki Jerzego Satanowskiego),Jana Kondraka,Federację(płyta„Stachura-Poematy”),Marka Gałązkę,Sławomira Zygmunta,Hey,Jacka Wojciechowskiego,Annę Chodakowską,grupę Leniwiec(płyta"Rozpaczliwie wolny"),czy formację Babu Król.Zajmował się także tłumaczeniem poezji,m.in.Jorge Luisa Borgesa.

Poezja

Stachura wypowiadał się w różnych formach:lirykach,poematach,utworach z pogranicza prozy poetyckiej,refleksyjnej i narracyjnej.Sięgał do stylu ballady i gawędy oraz bezpośredniej wypowiedzi odautorskiej na licznych spotkaniach autorskich,podczas których grał na gitarze i śpiewał własne teksty(np.„Nie rozdziobią Nas kruki,wrony”czy„Biała lokomotywa”).Pisał także notatki o charakterze sylwy luźne zapiski spostrzeżeń otaczającego go świata głównie w podróży,wydane w dwutomowym zbiorze pt."Dzienniki.Zeszyty podróżne"(tom I lata 1956-1973;tom II lata 1973-1979).W jego twórczości dochodzi do głosu dramatyczny konflikt między naturalną potrzebą afirmacji życia,natury,człowieka i elementarnych wartości etycznych,a poczuciem obcości,egzystencjalnego lęku i odrazy do współczesnej ograniczającej wolności jednostki cywilizacji przez unifikację standardowych wzorców.Stachura nazywany jest twórcą„poezji czynnej”:nie tylko często recytował i śpiewał swoje teksty,ale i tworzył je niejako„w drodze”,aktualizował i uzupełniał.Utwory Stachury,poetyckie i prozatorskie oraz jego piosenki,wyprzedzały wiele innych publikacji i obiegowych idei młodzieżowej kontrkultury.W poetycki sposób ujmują idee powszechnego braterstwa ludzi(jak w„Missa pagana”dla wszystkich starczy miejsca pod wielkim dachem nieba).

W ostatnim swym utworze„Liście do Pozostałych”poeta tak żegna się ze światem:

„Umieram za winy moje i niewinność moją za brak,który czuję każdą cząstką ciała i każdą cząstką duszy(...)bo nawet obłęd nie został mi zaoszczędzony bo wszystko mnie boli straszliwie bo duszę się w tej klatce bo samotna jest dusza moja aż do śmierci bo kończy się w porę ostatni papier i już tylko krok i niech żyje życie bo stanąłem na początku,bo pociągnął mnie ojciec i stanę na końcu i nie skosztuję śmierci.”

Prace

• "Dużo ognia"(tomik poezji,1963 r.)
• "Przystępuję do Ciebie"(poemat,1968 r.)
• "Po ogrodzie niech hula szarańcza"(poemat,1968 r.)
• "Piosenki"1973 r.
• "Piosenki"1974 r.
• "Kropka nad ypsylonem"1975 r.
• "Wszystko jest poezja"1975 r.
• "Missa pagana"1978 r.
• "Fabula rasa"(proza,1979 r.)
• "Dużo ognia i tak dalej"1978 r.
• "Oto"(proza,1979 r.)
• "Poezje wybrane"oprac.K.Rutkowski,1980 r.
• "Wiersze wybrane"1982 r.
• "Wybór wierszy",wybór i wstęp Z.Fedecki,1982 r.
• "Taki wieczór choć rano",wybrali i wstępem opatrzyli J.Koperski,J.Żernicki(wiersze 1987 r.
• "Miłość jest wszystko"1994 r.
• "Dolina obiecana"wybór tekstów i nota A.Bień,1995 r.
• "Listy do pisarzy"oprac.D.Pachocki,Wydawnictwo Iskry 2006 r.
• "Listy do Danuty Pawłowskiej"oprac.D.Pachocki,2007 r.
• "Dzienniki.Zeszyty podróżne 1"oprac.Dariusz Pachocki,Wydawnictwo Iskry 2010 r.
• "Dzienniki.Zeszyty podróżne 2"oprac.Dariusz Pachocki,Wydawnictwo Iskry 2011 r.

Opowiadania

• "Jeden dzień"1962 r.
• "Falując na wietrze"1966 r.
• "Opowiadania"1977 r.
• "Się"1977 r.
• "Moje wielkie świętowanie"oprac.D.Pachocki(2007 r.)

Powieści

• "Cała jaskrawość"1969 r.
• "Siekierezada"albo"Zima leśnych ludzi"1971 r.

Felietony,szkice,wyznania

• "Wszystko jest poezja.Opowieść rzeka"1975 r.
• "Fabula rasa"(proza,1979 r.)

Listy

• Listy do pisarzy,oprac.D.Pachocki,2006 r.
• Listy do Danuty Pawłowskiej,oprac.D.Pachocki,2007 r.

Pośmiertnie

• Poezje wybrane,1980 r.
• Poezja i proza,1982 r.
• Postscriptum,1990 r.

Adaptacje filmowe

• "Siekierezada"(1985 r.)reż.Witold Leszczyński

Dyskografia

Albumy

• "Piosenki"(1985 r.)
• "Urodziny"(1987 r.)

Albumy kompilacyjne

• "Piosenki prawie wszystkie..."(1993 r.)

O Edwardzie Stachurze

• Film dokumentalny"Wszystko jest poezja"reż.Andrzej Brzozowski(1990 r.)
• Film dokumentalny"Edward Stachura z tego świata"reż.Teresa Kudyba(2014 r.)
• Film dokumentalny"Życiopisanie"reż.Małgorzata Burzyńska-Keller(2014 r.)
• Barbara Czochralska"Ktoś spoza planety.Spotkania z Edwardem Stachurą"wyd.Universitas 2014 r.​ISBN 97883-242-2689-4​
• 19 lutego 2015 w Dużej Auli Politechniki Warszawskiej odbył się koncert poświęcony twórczości Edwarda Stachury Wszystko jest poezja

Stachura jest jednym z"bohaterów"kanadyjskiego filmu"Cokolwiek posiadasz"("Tout ce que tu possèdes")w reżyserii Bernarda Émonda.Główny bohater filmu rzuca karierę uniwersytecką i zajmuje się tłumaczeniem wierszy Edwarda Stachury.